De essentie van Ubuntu leert ons: alles is één
Annette Nobuntu Mul:
‘We moeten samen de verantwoordelijkheid nemen voor wat er gebeurt in onze samenleving’
Het helen van de kloof, de apartheid in zichzelf, die Annette Nobuntu Mul overhield aan haar beladen familiegeschiedenis hielp haar inzien wat er op wereldniveau nodig is om de grote uitdagingen van deze tijd aan te gaan. De Afrikaanse filosofie Ubuntu biedt daarbij heldere handvatten. Annette: ‘Wat Ubuntu ons kan leren is medeverantwoordelijkheid.’
Tekst en portretfotografie: Merel van der Lande
Vind je het goed om heel even te kijken of de koeien nog voldoende water hebben, vraagt Annette Nobuntu Mul terwijl we over het prachtige landgoed lopen waar ze samen met haar man, Jan Terlouw, woont. Soepel klimt ze over het hek om vervolgens te constateren dat er iets mis is met de watertoevoer. ‘Ik had al zo’n voorgevoel.’ Na lang pompen komt er dan toch water uit de kraan, en we lopen terug via de kweeperenboom, waar ze peren plukt om kweeperengelei van te maken. ‘Ik was een buitenkind, altijd aan het ravotten. Ik klom in bomen, deed aan landje steken en met de beste bedoelingen stopte ik lieveheersbeestjes met een paar grassprieten en suikerklontjes in luciferdoosjes. Toen ik een jaar of vijf was, at ik zelfs een keer gras. Want zo redeneerde ik: koeien geven melk en eten gras, dus in gras zit melk. De zurige smaak kan ik me nog goed herinneren.’
Toch had Annette de voeling met moeder aarde niet eerder zo sterk ervaren als toen ze 23 jaar geleden voor het eerst in Zuid-Afrika kwam. ‘Ik had een onverklaarbare drang om mezelf te wentelen in de rode aarde. Het was heel emotioneel wat er met me gebeurde en zoals veel mensen in het Westen wilde ik dat verklaren. Wat is er met mij? Heb ik een burn-out?’ Later vroeg een Zuid-Afrikaanse vriend haar: Annette, ek verstaan jou nie. Jy vra altyd: hoekom? Ons in Afrika sê: dit gebeur. Annette: ‘In het verklaren zit de illusie van de maakbaarheid van het leven. Als je zegt ‘het gebeurt’ laat je je meenemen door de stroom van het bestaan.’
“We zijn een caleidoscopische mengeling van onze genen van onze voorouders”
Ik ben omdat wij zijn
Het is een van de vele levenswijsheden die voortkomen uit wat de Zuid-Afrikanen Ubuntu noemen. Een begrip dat zich lastig laat vertalen. Annette: ‘Het Afrikaanse spreekwoord Umuntu Ngumuntu Ngabantu geeft misschien wel het beste de essentie van Ubuntu weer. Het betekent: ik ben omdat wij zijn. De bekende Zuid-Afrikaanse bisschop Desmond Tutu voegde daaraan toe: wij zijn omdat de aarde is.’ En dat is precies wat Annette zo sterk voelde toen ze voor het eerst voet zette in Zuid-Afrika. ‘Dat we deel zijn van een systemisch geheel is voor mij altijd vanzelfsprekend geweest. Of liever gezegd vanzelfzwijgend: het is een heel diep voelen dat alles met elkaar verbonden is. En we zijn niet alleen deel van de natuur in de zin van de bomen, planten, aarde en dieren, maar ook van onze eigen natuur. Dus het gaat om de verbinding met je omgeving én met jezelf. Wat is natuurlijk vanuit je eigen karakter? Hoe mag je zijn wie je bent? En wie ben je dan eigenlijk?
Op een billboard langs de snelweg bij Kaapstad zag Annette het woord Sawubona, wat “ik zie jou” betekent. Annette: ‘Het antwoord op Sawubona is Sikhona: hier ben ik. Hoe existentieel is dat! En dan nog is de vraag: hoe zie ik jou dan? Zie ik jouw gender, huidskleur, professie, leeftijd, sociale klasse, levensbeschouwing, hobby’s? En ook: wat laat jij zien?’
Van professor Mogobe Ramose leerde Annette dat de woorden Sawubona en Sikhona niet alleen over het individu gaan. ‘Eigenlijk betekenen ze: ik met al mijn voorouders én mijn nog niet geboren kinderen van de volgende zeven generaties zien jou met al jouw voorouders en jouw nog niet geboren kinderen van de volgende zeven generaties. Kun je nagaan hoe druk het hier nu is in de woonkamer, haha! In de Westerse wereld denken we nog steeds dat wie we zijn een statische kern is, maar we zijn een caleidoscopische mengeling van de genen van onze voorouders. Daarnaast veranderen onze hersenen iedere zeven jaar door welke beïnvloeding dan ook. Onze hersenen zijn geen status quo. Dus ja, wie zijn we? Ik ben omdat wij zijn. Dan verandert de ik als de wij verandert.’
“Dingen gebeuren, maar als je er niet over mag praten, dan snijd je een deel van jezelf af”
Overhangende brug
Dat de genen van onze voorouders veel invloed kunnen hebben op ons eigen leven weet Annette als geen ander. Tot die eerste ontmoeting met Zuid-Afrika stond haar leven deels in het teken van het helen van de wonden van haar beladen familiegeschiedenis. Terwijl haar opa van moeders kant werd geroemd om zijn daden in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd haar opa van vaders kant doodgezwegen omdat hij als SS-officier sneuvelde aan het Russische front. Annette: ‘Ieder jaar op 4 mei voelde ik de spanning in de huiskamer. Ik had als kind echt wel door dat er een familiegeheim was over de vader van mijn vader. En ik wist ook dat het problematische gedrag van mijn vader daarmee te maken had. Maar er werd niet over gesproken.’ Tot Annette in de puberteit kwam en vragen ging stellen. Langzaam maar zeker kwam het verhaal op tafel. Nadat haar vader vier jaar lang in Polen bij de Hitlerjugend had gezeten, kwam hij op zijn twaalfde thuis. Zijn vader was dood en zijn moeder werd opgepakt, kaalgeschoren en met pek besmeurd door het dorp gereden. Terwijl zijn zus het klooster in ging, kwam hij bij zijn gereformeerde grootouders terecht die zijn vader hadden verstoten omdat zijn moeder katholiek was. Op school werd hij aan een boom gebonden en met riemen geslagen. En in militaire dienst werd hij gedegradeerd toen bleek wat zijn geschiedenis was. Toen hij met de moeder van Annette trouwde, bij wiens familie hij ondanks zijn verleden volledig welkom was, en bij Koninklijke Shell ging werken, besloot hij dat hij nooit meer over zijn verleden wilde praten.
Vooral dat laatste was volgens Annette traumatisch voor haar als kind. ‘Dingen gebeuren, maar als je er niet over mag praten, dan snijd je een deel van jezelf af.’ Voor Annette waren de dubbele gevoelens van trots en schaamte onverenigbaar en bovendien kon ze moeilijk emotioneel contact maken met haar vader. Ze stopte haar gevoelens daarom weg en legde zich toe op de ratio. ‘Dat is het moment dat de emotionele ontwikkeling van een mens tegennatuurlijk wordt. Ik werd de altruïstische overhangende brug, niet alleen richting mijn vader, maar in het contact met alle mensen.’ Om te zorgen dat haar vader trots op haar was, ging ze presteren: ze deed gymnasium, tenniste op hoog niveau, deed mee aan de jeugdkampioenschappen bridgen en ging psychologie studeren. Na drie maanden brak Annette haar studie echter af om te trouwen met een tien jaar oudere man. ‘In die relatie zocht ik duidelijk de emotionele veiligheid die ik als kind had gemist.’ Maar die ogenschijnlijke rust duurde niet lang. Al snel ontwikkelde ze een ernstige eetstoornis. ‘Die stoornis stond symbool voor de intergenerationele oorlog, de apartheid in mijzelf. Ik wist niet hoe ik om hulp moest vragen, maar ik ben wel gaan zoeken. Met vallen en opstaan en zo’n beetje iedere negatieve ervaring in de hulpverlening die je je maar kunt bedenken, kwam ik er uiteindelijk bovenop.’
“Als jij de enige bent die de kloof overbrugt, word je een overhangende brug. En overhangende bruggen storten in”
Raaksien
Hoewel Annette de kloof tussen gevoel en verstand, het niet-inclusieve deel van zichzelf, grotendeels had geheeld, kwam het diepe helen ervan pas in Zuid-Afrika. Annette: ‘Niet toevallig het land waar de thema’s apartheid en vergeving, waarnaar ik onbewust op zoek was, een grote rol spelen. Onder de tekst Sawubona (ik zie jou) op het eerder genoemde billboard langs de snelweg stond: You can leave South Africa, but it won’t leave you. En dat is precies wat er gebeurde.’
Er waren tijdens die eerste vakantie meerdere ervaringen die grote indruk op haar maakten, waaronder de ‘ongelofelijke gastvrijheid van de mensen die ze ontmoette’. Maar een tocht door Baviaanskloof was life changing. Annette: ‘De natuur in Baviaanskloof is werkelijk overweldigend. We waren daar met vrienden en ineens zag ik een waanzinnig mooie lichtinval, waar ik een foto van maakte. Tegelijkertijd voelde het alsof ik een hand in mijn rug kreeg en de zin There’s a crack in everything, that’s where the light comes in van Leonard Cohen schoot door mijn hoofd. Op dat moment zag ik niet alleen de kloof, maar ook de doorgang naar de plek waar het licht scheen. Ik besefte dat het niet meer om mij ging. De wereld stond in brand en dat wat er met mij was gebeurd, mijn familiegeschiedenis, kon ik op heel veel gebieden voelen, ook op meso- en macroniveau. Ik voelde dat het mijn zielsopdracht was om Ubuntu een podium te geven in Nederland. “Raaksien” noemen ze dat in Zuid-Afrika; helder voelen. Mijn tweede naam Nobuntu, die ik in Zuid-Afrika ontving, staat symbool voor die zielsopdracht en betekent “moeder van de menselijkheid”. Mooi hè? Tegelijkertijd wist ik ook dat die roeping betekende dat ik moest scheiden. Ik kon dat alleen doen als ik de juiste mensen om me heen had. Heel tekenend was dat mijn man en vrienden de lichtinval in Baviaanskloof niet hadden gezien; zij hadden foto’s zonder die lichtinval. Echt bizar vond ik dat. Het duurde nog maanden voordat ik de beslissing om te scheiden durfde te nemen. Want wanneer ben je egoïstisch en wanneer kun je niet anders? Maar de kloof was te groot geworden. Als jij de enige bent die de kloof overbrugt, word je een overhangende brug. En overhangende bruggen storten in.’
Een paar weken na terugkomst uit Zuid-Afrika kwam Annette met een gebroken kies bij de tandarts. ‘Wil je een brug of een implantaat, vroeg hij. Doe mij maar een implantaat. Daar ben ik wel aan toe in mijn leven, antwoordde ik.’
“Weet je wat het eerste woordje is dat kinderen in groep 3 tegenwoordig leren? Ik! Hoe symbolisch is dat? Laten we alsjeblieft weer beginnen met de natuur”
Waarom wilde je Ubuntu juist naar Nederland brengen?
‘We leven in een land met neoliberale wortels en hebben Descartes’ Ik denk dus ik besta nog altijd hoog in het vaandel staan. Dat impliceert dat we als mens losstaan van elkaar, de aarde en ons gevoel. Het is een pleidooi voor rationalisme, even los van hoe Descartes het bedoeld heeft. Dus ik begrijp heel goed dat we enorme nadruk zijn gaan leggen op het individu, op autonomie. Of “automanie” zou ik liever zeggen, want we zijn daarin helemaal doorgeslagen. Weet je wat het eerste woordje is dat kinderen in groep 3 tegenwoordig leren? Ik! Hoe symbolisch is dat? Laten we alsjeblieft weer beginnen met de natuur, met het woordje “boom”.
Vrijheid is een ongelofelijk mooie waarde, maar elke waarde die we teveel of eenzijdig benadrukken gaat vervormen. In dit geval gaat onze persoonlijke vrijheid ten koste van gelijkheid en broederschap. En juist die hebben we met de uitdagingen waar we in deze tijd voor staan hard nodig. Maar we zijn het ontwend, we zijn disconnected. Bovendien zorgt de verregaande individualisering ervoor dat we gefragmenteerd kijken; we bekijken de sociale, humanitaire, economische en ecologische crises als aparte crises. We zien de connectie niet.
“We moeten onze afhankelijkheid erkennen en de aarde als een liefdespartner gaan zien”
We zijn continu bezig met een stoelendans: ik wil best voor jou zorgen hoor, maar ik wil wel eerst mijn eigen stoel veiligstellen. En dan houdt de muziek op en val jij af. We vinden dat dan sneu, maar ja, misschien had je ook wel iets meer zus of zo kunnen doen. We leggen het bij eigen verantwoordelijkheid. Maar we leven in een samenleving waar steeds meer stoelen afvallen. Er zijn steeds meer mensen die niet meer mee kunnen in de ratrace. We zien de kloof die daardoor ontstaat en toch blijven we die stoelendans spelen. De economie is in alles de godsdienst. Ons koloniale verleden heeft ons in financieel opzicht geen windeieren gelegd, maar daarvoor hebben we wel volkeren uitgebuit. En met diezelfde mentaliteit, diezelfde verhevenheid, waarbij we losstaan van de ander die een mindere soort is, zijn we nu de aarde aan het uitbuiten. In feite misbruiken we dus nog steeds. Maar we krijgen steeds meer een koekje van eigen deeg. We moeten echt gaan inzien: zorgen voor de ander ís zorgen voor onszelf. Want we zijn verbonden met elkaar. Dus we moeten onze afhankelijkheid erkennen en de aarde als een liefdespartner gaan zien. En daar kan Ubuntu bij helpen.’
Hoe kan Ubuntu ons helpen?
‘Wat Ubuntu ons kan leren is medeverantwoordelijkheid. Nelson Mandela zei ooit: “Als je ziet dat een ander iets goed doet, geef een compliment. Als je ziet dat de ander een fout maakt, reik een helpende hand.” Die helpende hand zie ik niet. In onze samenleving moet de kop eraf; we zijn vooral bezig met schuld, boete en isolatie. Maar het kan ook anders. In Zuid-Afrika hoorde ik een verhaal over een man die voor de dorpsraad van het dorpje Kwazulu Natal moest verschijnen omdat hij maïs had gestolen van het land. Nadat zowel het slachtoffer als de dader waren gehoord velde de dorpsoudste het vonnis dat op drie niveaus werd bekeken. Ten eerste is stelen van de community een misdaad die moet worden berecht. Ten tweede was het de plicht van de man om hulp te vragen toen hij die nodig had. Maar de grootste misdaad was dat de gemeenschap niet had gezien dat het gezin honger had.
Een ander mooi voorbeeld is het leiderschap van Jens Stoltenberg, nu secretaris-generaal van de NAVO en premier van Noorwegen op het moment dat Anders Breivik zo gruwelijk had huisgehouden op het eiland Utøya. Na die beruchte aanslag deed Jens Stoltenberg drie dingen. Via radio en televisie riep hij het volk onmiddellijk op om niet met agressie en haat te reageren richting de dader, maar om aandacht te hebben voor de slachtoffers en hun familieleden. Omdat het motief van de dader in de anti-islamitische hoek werd gezocht, bezocht hij de dag na de aanslag negen moskeeën en negen imams en hij zei tegen hen: “Jullie zijn Noren, jullie horen bij ons.” En terwijl het hele land riep dat er meer politie en wapens moesten komen, zei hij: “Nee, we moeten de hand in eigen boezem steken en ons afvragen hoe het kan dat een lonely wolf als Breivik zo’n daad verricht? Hij is in ons midden opgegroeid en we hebben het niet gezien.” Dat is Ubuntu. Samen de verantwoordelijkheid nemen voor wat er gebeurt in onze maatschappij.
“Medeverantwoordelijkheid nemen betekent dat we met z’n allen deelgever moeten worden”
In het Westen hebben we de ‘wij’ geïnstitutionaliseerd. Daarmee bedoel ik dat we de verantwoordelijkheid voor de zorg voor elkaar buiten onszelf hebben geplaatst in formele instituten als de kinderopvang, jeugd- en ouderenzorg. Bij de zorg voor een kind met problematisch gedrag kunnen we echter ook kijken wat oma, de buurvrouw, de leraar of de voetbaltrainer van zo’n kind kan doen. It takes a village to raise a child is niet voor niets een uitgangspunt van Ubuntu; de opvoedkundige kwaliteit van de leefomgeving kan flink bijdragen aan preventie van problemen als kindermishandeling en jeugdcriminaliteit. Dus hoe kunnen we dat weer terugbrengen in onze geïndividualiseerde samenleving waar traditionele steunstructuren of gemeenschappen grotendeels zijn verdwenen? Hetzelfde geldt voor meldpunten. Die zijn bedoeld om vertrouwen te geven, maar ze werken eerder polarisatie in de hand. Zo hoorde ik laatst op de radio: “Burenruzie? Meld u bij Arag!” Ik viel bijna van mijn stoel. Hoezo “meld u bij Arag”? Laten we in vredesnaam weer samen met de buren om tafel gaan! Medeverantwoordelijkheid nemen betekent dat we met z’n allen deelgever moeten worden; Als deelnemer zitten we in de energie van what’s in it for me? Als deelgever geven we aan een geheel waar we zelf onderdeel van zijn. En dat hoeft helemaal niet groots te zijn; je kunt het bij wijze van spreken al toepassen in een vergadering. In plaats van alleen deel te nemen aan die vergadering kun je je ook afvragen: wat kom ik hier eigenlijk brengen?’
Het begint dus met medeverantwoordelijkheid. Wat is ervoor nodig om mensen zover te krijgen denk je?
‘Laat positieve voorbeelden zien! De media spelen daar ook een belangrijke rol in. Het probleem is dat we nu vooral de klaagverhalen van de mensen die zich achtergesteld voelen te zien en horen krijgen. Terwijl ik denk: laat liever positieve voorbeelden zien. Laat zien wat wél werkt. Dat we tegenwoordig met een ecodepressie naar de klimaatpsycholoog gaan, is te ziek voor woorden. In plaats van aan de zijlijn te staan en ons machteloos te voelen, kunnen we ook kijken wat we wél kunnen doen. Datzelfde geldt voor het thema eenzaamheid. Als je écht eenzaam bent, ga dan vrijwilligerswerk doen. Je krijgt sociale contacten én je bent van betekenis. We krijgen de antwoorden niet door te blowen en naar het plafond te staren. Daarmee bedoel ik dat we de antwoorden niet vinden vanuit de slachtofferrol, maar in de interactie met elkaar en de natuur. Of zoals ze in Zuid-Afrika zeggen: Ek moet reis om die wêreld om huis toe te gaan. Ek moet praat met 'n vreemde om myself te verstaan.
We moeten dus in actie komen?
‘Ja! Alleen hopen dat het goed komt, is niet genoeg. Bovendien leg je daarmee de verantwoordelijkheid buiten jezelf. We moeten voelen dat we bijdragen aan een groter geheel. Als we samenwerken aan iets waar we allemaal in geloven, dan ontstaat er synergie. Dan is de “wij” geen doel, maar een middel. Dus vraag je af: wat is het grotere verhaal? Hoe kan ik bijdragen aan een inclusieve samenleving en duurzaamheid van de aarde? Het gaat over het voelen van liefde voor het leven en het door-leven, zodat we de aarde beter achterlaten voor de komende generaties. Maar we zullen met elkaar om de tafel moeten om de mensheid te redden. En dat is mijn enige zorg: krijgen we iedereen nog op tijd bij elkaar?
Wat misschien helpt, is het verhaal van Mandela. De cruciale vraag die ik hem graag had willen stellen en die ik, zo bleek later, aan iedere gevangene van Robbeneiland, het Alcatraz van Zuid-Afrika, had kunnen stellen, was: hoe kan het dat u ons blanken niet haat? Ik vroeg het ex-gevangene Dumisani Mwandla. Als antwoord wees hij eerst naar zichzelf, toen naar een blanke man die iets verderop stond en vervolgens naar een groepje spelende kinderen. Met tranen in zijn ogen zei hij: When we fight, we destroy their future. Hoe mooi zou het zijn als we dit in Nederland tegen elkaar zouden zeggen tijdens arbeidsconflicten, in politieke debatten, bij rechtszaken? Dat is leiderschap vanuit nederigheid. Dan gaat het om het grote geheel en de toekomst van onze kinderen en kleinkinderen.’
Annette Nobuntu Mul wil mensen helpen Ubuntu in hun werk en leven te implementeren. Daarom heeft ze naast het live programma bij de ISVW een online opleiding ontwikkeld met de pijlers van de essentie van Ubuntu (zie de trailer). Voor de opleiding werkte ze samen met pioniers Mpanzu Bamenga, Jan Terlouw, Laurentien van Oranje, Kathleen Ferrier, Kees Klomp, Babah Tarawally, Leontine van Hooft, Andries Baart, André Nijhof en Henk Haenen. De muzikale intermezzo's zijn van Jalli Lamin Kuyateh.
